Eyvah! Doktora Yeterlilik kapıya dayandı

Hey, duydunuz mu Ph.D. Qualifying Exam’i nam-ı diğer Doktora Yeterlilik Sınavı’nı geçtim 💃 Haydi hep beraber bu süreçte neler yaptığıma bir göz atalım 👀

Türkiye’de doktora yaparken süreç (genel anlamda) aşağıdaki gibi 4 aşamadan oluşuyor diyebiliriz:

1. Doktora ders dönemi
2. Doktora yeterlilik dönemi
3. Doktora tez önerisi dönemi
4. Doktora tez dönemi

Derslerinizi verince sıra doktora yeterlilik sınav(lar)ını geçmeye geliyor. Doktora yeterlilik sınavının uygulanışı her okul ve bölüme göre farklılık gösterebiliyor. Ben Boğaziçi Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği’nde uygulanan benim deneyimlediğim doktora yeterlilik sınavından bahsedeceğim.

Nedir bu yeterlilik sınavı?

İlk olarak Boğaziçi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü’nün (FBE) web sayfasında yer alan bu konuya dair açıklamayı paylaşayım.

Tüm Boğaziçi Üniversitesi doktora öğrencileri, ders yüklerini tamamlayıp tez çalışmalarına başlamadan önce Yeterlik Sınavına girmekle yükümlüdürler. Yeterlik Sınavı geniş kapsamlı olup (içeriği öğrencinin almış olduğu dersleri ve jürinin gerekli gördüğü diğer konuları kapsayabilir) öğrencinin alanındaki teknik bilgisinin yanısıra, araştırma ve öğretme becerilerini de ölçmeye yöneliktir.

FBE’nin de ifade ettiği gibi doktora yeterlilik sınavı hem teknik bilginizi hem de araştırma ve öğrenme becerilerinizi ölçmeyi hedefler. Sevgili Pınar Yolum hoca yeterlilik sınavını şu şekilde çok güzel özetlemiş:

Dersleri başarıyla yaptın ama bakalım bu doktora denen şeyi yapmaya yeterli misin?

Doktora sınavının güncel halinde bizden araştırma yapabildiğimizi, tez aşamasına geçmek için yeterli olduğumuzu göstermemizi istiyorlar. Bizim üniversitede başka bir (sözel) bölümde doktora yapan arkadaşımdan üç tane makale yazıp sözlü sınavı geçmesi bekleniyor. Bizdeki doktora sınavı ise yazılı ve sözlü sınav olmak üzere iki aşamadan oluşuyor. Sınavı geçip kalma durumumuzun değerlendirilme şekli ise bizim bölümün yeterlilik sınavı prosedüründe şu şekilde açıklanıyor:

Yazılı sınavdan başarılı olma şartı Bilgisayar Mühendisliği Bölüm Kurulunca 100 üzerinden 70 olarak belirlenmiştir.

Yazılı sınavda başarılı olan öğrenci sözlü sınava alınır. Sözlü sınav sonunda jüri üyeleri tarafından imzalanarak, öğrencinin yazılı ve sözlüden başarılı olup olmadığı salt çoğunluk kararı ile (ve ayrı ayrı belirtilerek) bölüme bildirilecektir.

Jüri Belirleme

Yeterlilik sınavı için jüri belirlerken dikkat edilmesi gerekenler ise şu şekildedir:

Tek danışman varsa: 5 Asıl, 2 Yedek Üye (Danışman + 2 Alan Üyesi + İki üniversite dışı + yedek üniversite dışı + yedek üniversite içi)

İki danışman (eş danışman) varsa: 6 Asıl, 2 Yedek Üye (Danışman + Eş danışman + 2 Alan Üyesi + 2 Üniversite Dışı + yedek üniversite dışı + yedek üniversite içi)

Jüriyi danışmanınızla beraber belirliyorsunuz.

Dil Sınavı

Yeterlilik sınavına girmeden önce dil belgesini FBE’ye teslim etmeniz gerekiyor. Sanırım bu YÖK’ün şartı. Ph.D.’ye kabul aldığımda hem YÖK’ün şartını yerine getirmek için YDS belgemi hem de okulun şartı için TOEFL belgelerimi teslim ettiğimden ben tekrar bir dil skoru almadım. Ama bu olay sürekli değişiyor. Örneğin, sınav skorunuz zaman aşımına uğrayabiliyor. Sınava gireceğiniz dönem bölümünüzün sınav prosedürünü okuyup dil belgesi teslimi olayını netleştirmeniz gerekiyor.

Konu Belirleme

Bu sınava dahil edilen konular kendi araştırma alanınızla ilgili ya da benzer alanla ilgili oluyor. Örneğin, ben sosyal ağlarda mahremiyet konusu üzerine çalıştığım için benim yeterlilik sınavıma dahil olan alanlar Artificial Intelligence (AI), Machine Learning (ML) ve Privacy idi. Jürimdeki hocalar bana bu sınava hazırlanmam için kitap ve makale gibi kaynaklar verdi.

Şöyle bir bakınca bu üç alanın konularına çalışmak ve hakim olmak zormuş gibi gelebiliyor ki zaten zor. Ne yalan söyleyeyim kaynaklar bana ilk verildiğinde benim de gözüm korkmuştu. Ancak eğer çalıştığınız alanı seviyorsanız bu konulara karşı ilginiz olduğunu varsayabilirim ve dolayısıyla çalışırken hayattan çok soğumuyorsunuz. Düzenli olarak çalışmak bu sürecin kilit noktası. Düzenli çalışınca konuları yavaş yavaş eritiyorsunuz ve böylelikle korku ve paniğe pabuç bırakmıyorsunuz. Motive olduğumuz doktora çalışmamızdaki alanımıza odaklandığımız için konularda varsa eksikleri gidererek güzel bir yatırım yapma fırsatı oluyor. Evet, ders alırken bu alanlardaki konuları öğrendiyseniz biraz tekrar gibi olabiliyor ancak bu süreçte bilgilerinizi tazeliyorsunuz. Bence en önemlisi dahil edilen alanların konularına artık dışarıdan bakabiliyorsunuz yani bu alanın haritasını kafanızda çıkarabilme aşamasına geçiyorsunuz. Bu hazırlanma sürecinin sonunda yetkinlik kazandığınızı hissediyorsunuz.

Eskiden yeterlilik sınavında öğrenciler lisans derslerinden de sorumlu tutuluyormuş. Yani diyelim ki siz AI’da çalışıyorsunuz gidip Operating Systems(OS) dersinden de sorumlu olabiliyordunuz. Bu şekilde uygulanmasının da artıları mevcut tabii, sonuçta bölümünüzün temel derslerinin konularını tazelemiş oluyorsunuz. Ancak ben yine de yeni düzeni tercih ederim.

Yazılı Sınav

Yeterlilik sınavına hazırlık sürecinde benim için en öğretici aşama yazılı sınav aşaması oldu. Jüri üyeleri tarafından seçilen sorular danışman aracılığıyla öğrenciye iletiliyor. Danışmanın tercihine bağlı olarak bir haftalık evde yapılacak sınav + sınıf içi yazılı olarak yapılabiliyormuş. Benim yazılı sınavımda bana soruları çözmem için bir hafta süre tanındı ve sonrasında cevaplarımı danışmanıma teslim ettim.

Dediğim gibi yazılı sınav çok öğretici oldu. Verilen yazılı sınavda implementation’da yapabiliyorsunuz, design’da. Bazı sorular üzerine düşünüp kafa yormam gereken sorulardı. Okuduğum makaleleri, kitapları düşünüp fikrimin gelmesini beklediğim soru da oldu, sınav gelir gelmez o gün implement ettiğim soru da. Beni en çok design soruları zorladı diyebilirim. Sorular benim için gerçekten çok öğreticiydi, bunun için bütün jüri üyelerime teşekkür ederim.

Sözlü Sınav

En en en heyecanlı ana geldik. Aslında ortada heyecan yapmamı gerektiren çok bir şey yok. Çünkü yazılı sınavdan geçmiştim ve tabii ki jüri üyelerimin amacının beni sınavdan bırakmak olmadığını düşünüyordum. Ancak ben sözlü sınavlarda, mülakatlarda, sunumlarda vs. oldum olası heyecanlanmışımdır.

Eveeet, sözlü günü geldi çattı. Heyecan binbeşyüz. Sözlü sınavda olayımız şu: bir seminer salonu gibi bir yerde jüri üyeleri oturuyorlar, sınava giren kişi tahtaya geçiyor ve jüri üyeleri tarafından sorulan soruları yanıtlamaya çalışıyor. Bir tur bütün hocalar birer soru yöneltti, sonra bir tur daha soru yöneltiyorlar. Sonra da başka sorusu olan sorularını yöneltiyor. Soru-cevap kısmı bitince sınava giren kişi seminer salonunun dışına çıkıyor ve sonucu bekliyor.

Soruları yanıtlarken tahtayı kullanabiliyorsunuz. Ben ihtiyaç duyduğum için sorularımın çoğunu cevaplarken tahtayı kullandım. Sınavdan çıkınca fark ettim ki bu aynı zamanda heyecanlı kişiler için çok yardımcı bir araç. Tahtaya bir şeyler çizerken, yazarken zihninizi rahatlatıyorsunuz, aksiyon ve düşünmedeki hız dengenizi kurmanıza yardımcı oluyor.

Nasıl hazırlandım?

Kitaplara, makalelere çalışmak kolay mıydı? Hayııııırrr, tabii ki hiç kolay değildi.

Bu sınava çalışırken tek başınıza kalıyorsunuz. Aynı dersi alan arkadaşlarınla final sınavına çalışmak yok artık. Neyse daha fazla acıtasyon yapmadan nasıl çalıştığımdan biraz bahsedeyim😄

Bu sınava çalışmak için genelde yaklaşık kemiksiz 1–1.5 ayınız oluyor. Benim ilk yaptığım şey daha evvel bu sınava giren arkadaşlarla konuşup sınavla ilgili taktikler almak oldu. Nasıl çalışmışlar? Hocalar ne kadar detaya iniyorlar? Beni neyin beklediğini öğrenmem beni rahatlatıyor. Sonrasında yeterlilik sınavına hazırlanma süreciyle ilgili sevgili İlker Birbil hocanın şu tweet’ine rast geldim. Genel olarak sınava hazırlık sürecinde çalışma disiplini olarak bu tavsiyeleri dikkate aldım. İlker Birbil hocanın tavsiyeleri şu şekildeydi:

1. Kesinlikle günde 4–5 saatten fazla çalışma.
2. Günlük çalışma süreni en az iki parçaya böl. Ara vermek mühim.
3. Tüm konulara çalışamasan bile, tamamladıklarını iyi anladığından emin ol.
4. Dolaşmaya çık. Eğlenmeye git. Yeterlilik sınavına hazırlanmayan birileri ile görüş.
5. Çalışma düzenini sınav zamanı yaklaşınca sakın değiştirme. Hatta son haftada hafifletmeyi dahi düşünebilirsin.

Hemen hemen bütün maddeleri bu şekilde uyguladım ve bu işleyişin kesinlikle çok faydalı olduğunu düşünüyorum. Etkili çalışma sürem genelde 4–6 saat oluyordu. Konuları yetiştirebilmek için daha fazla çalıştığım günler de oldu. Bir başkası 4–5 saat çalışarak konularını yetiştirebilirdi tabii. Bir diğer çok faydasını gördüğüm şey ise ara sıra farklı aktiviteler yapmak ve akşamları koşu yapmak oldu. Az da olsa farklı aktiviteler yapmak bu sürecin getirdiği tek başına kalma kafasından çıkarıyor, spor yapmak ise hem zihni hem bedeni çok rahatlatıyor.

Ben sadece verilen kitap ve makalelere gömülmedim. Özellikle kitapların bazı chapter’ları beni çok darladı, bunda daha az ilgim olan konuların da etkisi büyük tabii. Sıkıldığım konuları video derslerle desteklemeye çalıştım. Zaten AI ya da ML kitaplarındaki konuların dersleri, assignment’ları vs. internette mevcuttu. Bir de kitapları okurken her şey dikkatini çekmeyebiliyor. Kitapları başka kaynaklarla destekleyince önemli noktaları gözden kaçırma olasılığın azalıyor. Tabii bunun için düzenli çalışmak ve dolayısıyla konuları yetiştirebilmek gerekiyor.

Not:

• Hem yeterlilik hem de yeterlik kelimelerinin kullanımına rastlıyorum. TDK’da her ikisi de varmış. Bizim okulun web sayfasında kullanıldığı haliyle yani ‘yeterlilik’ kelimesini kullanmayı tercih ettim.